Kefaletle Serbest Kalma: Adli Kontrol Tedbirleri, Güvence Uygulamaları

1. Giriş

Ceza muhakemesi sürecinde, tutuklama yerine uygulanabilen adli kontrol tedbirleri, şüpheli veya sanığın serbestliğini tamamen kısıtlamadan, yargılamanın sağlıklı şekilde yürütülmesini ve kaçma riskinin önlenmesini amaçlar. Bu tedbirler arasında “konutu terk etmemek” (ev hapsi) ve kefaletle serbest kalma, önemli alternatif önlemler olarak öne çıkar. Bu makalede, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun (CMK) 109, 113, 114 ve 115. maddeleri ışığında; adli kontrol tedbirleri, güvence uygulamaları, önceden ödetme ve güvencenin geri verilmesi gibi düzenlemeler ayrıntılı olarak incelenecek; ayrıca kefaletle serbest kalma kararını veren yetkili ve görevli mahkeme konusu da ele alınacaktır.

2. Hukuki Dayanak ve İlgili Düzenlemeler

2.1. CMK Madde 109 – Adli Kontrol Tedbiri

CMK’nın 109. maddesi, bir suç sebebiyle yürütülen soruşturmada, tutuklama sebeplerinin varlığı halinde şüphelinin tutuklanması yerine adli kontrol tedbirine tabi tutulabileceğini düzenler.

• (1) Soruşturma sürecinde tutuklama sebeplerinin bulunması durumunda, şüpheli yerine adli kontrol uygulanabilir.
• (2) Tutuklama yasağı öngörülen hallerde de, adli kontrol tedbirleri uygulanabilir.
• (3) Adli kontrol tedbiri, şüphelinin belirli yükümlülüklere tabi tutulmasını içerir. Örneğin, (f) bentinde, şüphelinin parasal durumuna göre belirli bir güvence miktarının yatırılması öngörülür.

2.2. CMK Madde 113 – Güvence

CMK’nın 113. maddesi, şüpheli veya sanığın adli kontrol tedbiri kapsamında göstereceği güvenceleri düzenler:

• (1a) Şüpheli veya sanığın, tüm usul işlemlerinde hazır bulunması gibi yükümlülükleri yerine getirmek üzere güvence göstermesi;
• (1b) Güvence kapsamında, katılanın masrafları, zararların giderilmesi, nafaka borçları gibi ödemelerin belirli sırayla yapılması gerekir.
• (2) Güvencenin hangi unsurları karşıladığı mahkeme kararı ile ayrıntılı olarak gösterilir.

2.3. CMK Madde 114 – Önceden Ödetme

CMK’nın 114. maddesi, şüpheli veya sanığın rızasıyla, mağdurun haklarını karşılayan veya nafaka borçlarına ilişkin ödemelerin önceden ödetilmesi hususunu düzenler.

• (1) Şüpheli veya sanığın rızasıyla, belirlenen ödemelerin mağdura veya nafaka alacaklısına verilmesi emredilebilir.
• (2) Mağdur lehine yargı kararı verilmişse, rızası olmasa da ödemeler zorunlu hale getirilebilir.

2.4. CMK Madde 115 – Güvencenin Geri Verilmesi

CMK’nın 115. maddesi, şüpheli veya sanığın, adli kontrol tedbiri süresince yerine getirdiği yükümlülükler karşılığında yatırdığı güvencenin iade edilmesini öngörür:

• (1) Tüm yükümlülükler eksiksiz yerine getirildiğinde, güvencenin ilgili kısmı sanığa geri verilir.
• (2) Suç mağduruna veya nafaka alacaklısına verilmemiş olan kısmı, kovuşturma sona erdiğinde sanığa iade edilir.
• (3) Fazla tutarlar geri verilirken, eksik kalan kısımlar ilgili tarafa aktarılır.

3. Kefaletle Serbest Kalma Uygulamasının İncelenmesi

3.1. Temel Amacı ve İşlevi

Kefaletle serbest kalma, tutuklama yerine adli kontrol tedbirleri kapsamında şüpheli veya sanığın serbest bırakılması karşılığında belirli ekonomik ve sosyal yükümlülükleri yerine getirmesi esasına dayanır.

• Kaçma Riski Azaltma: Şüphelinin yargı sürecinden kaçmasını önler.
• Delillerin Korunması: Soruşturma ve kovuşturmanın aksamaması için delillerin zarar görmesi engellenir.
• Ekonomik Güvence: Mağdurun zararlarının giderilmesi ve nafaka borçlarının ödenmesi gibi yükümlülükler teminat altına alınır.

3.2. Uygulama Süreci

Kefaletle serbest kalma süreci genel hatlarıyla şu aşamalardan oluşur:

1. Adli Kontrol Kararı: Tutuklama yerine, mahkeme adli kontrol tedbirini uygular ve bu tedbir kapsamında konutu terk etmememe gibi yükümlülükler belirler.
2. Güvence ve Önceden Ödetme: Şüpheli, CMK’nın 113 ve 114. maddelerine uygun olarak, belirlenen miktarda ekonomik güvenceyi (kefaleti) öder.
3. Serbest Bırakılma ve Denetim: Kefalet karşılığında serbest bırakılan şüpheli, belirlenen adreste kalma, düzenli başvuru gibi yükümlülükleri yerine getirmek zorundadır. Bu durum UYAP ve diğer denetim sistemleriyle izlenir.
4. Güvencenin İadesi: Yükümlülüklerin eksiksiz yerine getirilmesi halinde, CMK’nın 115. maddesi uyarınca yatırılan kefalet iade edilir.

3.3. Uygulamadaki İçtihatlar ve Örnekler

Yargıtay ve bölge adliye mahkemelerinin içtihatlarında, kefaletle serbest kalma uygulamasının;

• Şüphelinin ekonomik durumuna göre belirlenen kefaletin yeterliliği,
• Güvencelerin mağdur zararlarının karşılanmasına yönelik düzenlenmesi,
• Tedbir ihlallerinde derhal tutuklama kararının verilebilmesi
  gibi hususlar titizlikle ele alınmaktadır. Örneğin, kefalet miktarının belirlenmesinde mahkeme, şüphelinin mali gücünü, mağdurun zararlarını ve nafaka borçlarını dikkate alır; tüm bu ögeler içtihatlarda da onaylanmıştır.

4. Kararı Vermeye Yetkili ve Görevli Mahkeme

4.1. Yetkili Mahkemenin Belirlenmesi

Kefaletle serbest kalma ve adli kontrol tedbirlerine ilişkin kararlar, dava sürecinin yürütüldüğü mahkemeler tarafından verilmektedir. Genel uygulamaya göre:

• İlk Derece Mahkemesi: Şüpheli veya sanığın adli kontrol tedbirlerinin (ev hapsi, konutu terk etmememe, kefaletle serbest kalma) uygulanmasına ilişkin kararlar, dosyayı hazırlayan ve delilleri toplayan asliye ceza mahkemesi tarafından verilir.
• Bölge Adliye Mahkemesi: İstinaf aşamasında verilen kararlar da, ilk derece mahkemesinin kararlarını bozma veya onama amacıyla incelenir; ancak adli kontrol tedbirleri temel olarak ilk derece mahkemesi tarafından uygulanır.
• Görevin Devamlılığı: Yargıtay, temyiz incelemesi sırasında hükmü veren mahkemenin yetkili olduğunu esas alır. Dolayısıyla, kefaletle serbest kalma kararının nihai değerlendirmesi, ilk derece mahkemesinin onayladığı veya Yargıtay tarafından temyiz sürecinde bozma/düzelterek onama kararı verilmiş ise, ilgili mahkeme tarafından uygulanır.

4.2. Yetki ve Sorumluluk

Mahkemenin yetkisi, CMK’nın ilgili maddeleri ve yargı içtihatları doğrultusunda belirlenir.

• Delillerin Toplanması ve İncelenmesi: İlk derece mahkemesi, davaya ilişkin delilleri toplayarak ve inceleyerek kefaletle serbest kalma kararını verir.
• Güvence Uygulaması: Güvence ve önceden ödetme işlemleri de bu mahkemenin yetkisi altında yürütülür.
• Denetim ve Kararın İadesi:CMK’nın 115. maddesine göre, şüpheli yükümlülüklerini yerine getirdiğinde, mahkeme kefaleti iade eder.

Bu bağlamda, kefaletle serbest kalma kararının verilebilmesi için ilgili dava dosyasının takibi, delillerin titiz incelenmesi ve CMK düzenlemelerine uygun hareket edilmesi gerekmektedir. Yetkili mahkeme, bu tedbirin uygulanmasıyla sanığın serbestliğinin sağlanması ve yargılamanın kesintisiz devamı açısından kritik bir role sahiptir.

5. Sonuç ve Değerlendirme

Kefaletle serbest kalma, tutuklama yerine uygulanabilen adli kontrol tedbirlerinin en önemli unsurlarından biridir. CMK’nın 109, 113, 114 ve 115. maddeleri çerçevesinde şüpheli veya sanığın serbest bırakılması karşılığında ödettiği kefalet, davanın seyrini olumsuz etkilemeyecek yükümlülüklerle denetlenir.

• Temel Amaç: Kaçma riskini azaltmak, delillerin korunmasını sağlamak ve mağdurun zararlarını karşılamak.
• Uygulama Süreci: İlk derece mahkemesi tarafından belirlenen adli kontrol tedbirleri kapsamında, kefaletle serbest kalma işlemi ekonomik güvence, önceden ödetme ve yükümlülüklerin yerine getirilmesi yoluyla gerçekleşir.
• Yetkili Mahkeme: Kararın verileceği yetkili mahkeme, esasen dosyayı hazırlayan asliye ceza mahkemesidir; bu mahkeme, gerekli delil ve inceleme işlemlerini yürütüp, kefaletin miktarı ve iadesi gibi hususlarda nihai kararı verir.
• İçtihatlar: Yargıtay içtihatları, kefaletle serbest kalma uygulamasının, şüphelinin haklarını korumaya yönelik önemli bir araç olduğunu ve yükümlülükleri eksiksiz yerine getiren sanığa kefaletin iade edilmesinin adil yargılanma açısından gerekli olduğunu teyit etmektedir.