ELEKTRONİK KELEPÇE NEDİR? KANUNİ DÜZENLEMELER VE DETAYLI UYGULAMA REHBERİ

1. ELEKTRONİK KELEPÇENİN TANIMI VE AMACI

Elektronik kelepçe, ilgilinin bileğine veya ayak bileğine takılan, GPS (Küresel Konumlandırma Sistemi) veya radyo frekansı (RF) gibi teknolojilerle konum ve hareket bilgisini yetkili mercilere ileten bir takip cihazıdır. Uygulamanın temel mantığı, kişinin cezaevine konulmaksızın toplum içinde kontrol altında tutulması ve belirli kurallara uymasının sağlanmasıdır.

1.1. Hangi Amaçlarla Kullanılır?

• Adli Kontrol Tedbiri: Suç şüphesi altında bulunan ancak tutuklanmasına gerek görülmeyen kişiler, yargılama boyunca belirli kısıtlamalarla takip edilir.
• Ev Hapsi (Konutunu Terk Etmeme): Kişinin cezaevine alınmaksızın, konutunda kalması ve dışarı çıkmaması sağlanır.
• Denetimli Serbestlik: Kısa süreli hapis cezalarında veya cezasının belirli kısmını infaz ettikten sonra serbest bırakılan hükümlülerin topluma uyum sürecinde kullanılır.
• Mağdurun Korunması: 6284 sayılı Kanun (Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesi) kapsamında şiddet mağdurunun veya failin bulunduğu bölgenin izlenmesi için elektronik kelepçeden faydalanılabilir.

Elektronik kelepçe, nihai bir ceza değil, geçici veya denetimli bir tedbirdir. Amacı toplumsal düzeni sağlamak, mağduru korumak, şüpheli veya sanığın kaçmasını, delilleri karartmasını önlemek ve gerektiğinde cezanın infazını daha insancıl yöntemlerle gerçekleştirmektir.

2. TARİHÇE VE ULUSLARARASI UYGULAMALAR

Elektronik kelepçe teknolojisi, ilk olarak ABD’de 1980’li yıllarda bazı eyaletlerde pilot uygulamalar şeklinde başladı. Ardından Avrupa ülkeleri de benzer teknolojileri, ev hapsi veya denetimli serbestlik kapsamında yaygınlaştırdı. Günümüzde, Kanada, Avustralya, İngiltere ve birçok AB ülkesinde elektronik kelepçe; düşük riskli mahkûmların veya suça karıştığı iddia edilen kişilerin daha az maliyetli, insan haklarına uygun ve etkili denetim altında tutulması için kullanılıyor.

Türkiye’de ise elektronik kelepçe uygulaması, 2000’li yıllardan itibaren mevzuatta yerini aldı. Gerek Ceza Muhakemesi Kanunu (5271 sayılı CMK) gerekse Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun (5275 sayılı Kanun) ve Denetimli Serbestlik Kanunu (5402 sayılı Kanun) çerçevesinde, ilgili yönetmeliklerle birlikte pratiğe geçirilmiştir.

3. KANUNİ DAYANAK VE MEVZUAT

Elektronik kelepçenin uygulanmasına ilişkin temel düzenlemeler, Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK), Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun ve Denetimli Serbestlik Hizmetleri Kanunu gibi çeşitli yasal metinlerde yer almaktadır. Ayrıca, yönetmelik ve genelgelerle de uygulamanın ayrıntıları belirlenir.

3.1. Ceza Muhakemesi Kanunu’nda Elektronik Kelepçe

• CMK m. 109 (Adli Kontrol): Tutuklama yerine adli kontrol uygulanırken, “konutu terk etmemek” veya “belirli yer ve saatlerde bulunmak” gibi yükümlülükler getirilmesi söz konusu olduğunda, elektronik kelepçe sıklıkla kullanılır.
• CMK m. 110: Adli kontrolün nasıl uygulanacağı, hangi koşullarda kaldırılacağı veya değiştirilebileceği düzenlenir.

3.2. Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun (5275 sayılı Kanun)

Bu Kanun, özellikle kısa süreli hapis cezası alanlar veya cezalarının belli bir kısmını infaz ettikten sonra denetimli serbestliğe ayrılan hükümlüler için elektronik kelepçe kullanımına olanak tanır. Hükümlünün topluma yeniden kazandırılması amacı güdülür.

3.3. Denetimli Serbestlik Hizmetleri Kanunu (5402 sayılı Kanun)

5402 sayılı Kanun ve bu kanun çerçevesinde çıkarılan denetimli serbestlik yönetmelikleri, elektronik izleme yöntemlerini detaylı biçimde düzenler. Kişinin hangi şartlarda ve ne kadar süreyle elektronik kelepçe taşıyacağı, yükümlülüklere uyulmaması durumunda yapılacak işlemler gibi hususlar netleştirilmiştir.

3.4. 6284 sayılı Kanun (Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesi)

Aile içi şiddet veya kadına karşı şiddet vakalarında, mağduru korumak ve faili izlemek için elektronik kelepçe çözümü üretilmiştir. Mağdurun veya failin belirli bir bölgeye yaklaşmasını engellemek amacıyla mesafe kontrolü yapılabilmektedir. Fail, mağdurun belirli mesafe yakınına girdiğinde sistem uyarı vererek kolluk güçlerini bilgilendirir.

4. ELEKTRONİK KELEPÇE TÜRLERİ

Elektronik kelepçeler, konum tabanlı veya radyo frekansı (RF) tabanlı sistemlerle çalışabilir. Uygulamada genellikle iki türle karşılaşırız:

1. Konum Takip (GPS) Sistemleri: Kişinin bulunduğu coğrafi konumu gerçek zamanlı izler. Özellikle mağdurun korunmasında veya kişinin belli bir alanın dışına çıkmamasının sağlanmasında etkilidir (harita üzerinde güvenli bölge ayarlanması gibi).
2. Radyo Frekansı (RF) Sistemleri: Kişinin konutta kalması gereken saatlerde ev içinde veya belirlenen mekânda bulunup bulunmadığını izler. Konut sınırı dışına çıkılması hâlinde uyarı verir.

5. ELEKTRONİK KELEPÇE KİMLERE UYGULANABİLİR?

Elektronik kelepçe, yargılama veya infaz aşamasında gerekli ve uygun görülen herkese uygulanabilir. Bununla birlikte, hâkimin veya infaz savcısının bu konuda karar verirken göz önünde bulundurduğu bazı kriterler vardır:

• Suçun Niteliği ve Ağırlığı: Ağır suçlarda genelde tutuklama öncelikli olabildiğinden elektronik kelepçe, daha hafif veya orta düzeydeki suçlar için sık tercih edilir.
• Kişinin Sabıka Kaydı ve Risk Değerlendirmesi: Kaçma şüphesi, delilleri karartma ihtimali veya mağdura zarar verme riski göz önüne alınır.
• Kişisel Durumlar: Sağlık durumu, yaş, hamilelik, bakıma muhtaç yakınlarının bulunması gibi insani gerekçeler.
• Alternatif Tedbir İhtiyacı: Cezaevinin kalabalıklaşmasını önleme, toplumsal rehabilitasyon hedefleri.

Bir kişi adli kontrol veya denetimli serbestlik kapsamında elektronik kelepçe ile takip edildiğinde, bu tedbire uymayı reddettiği takdirde tutuklanması veya hapis cezasının kapalı ceza infaz kurumunda infazına devam edilmesi söz konusu olabilir.

6. UYGULAMA SÜRECİ VE PROSEDÜRLER

Elektronik kelepçe uygulamasının hayata geçirilmesi için resmî mercilerin belirli adımları atması gerekir:

1. Karar Aşaması: Hâkim (soruşturma aşamasında sulh ceza hâkimi, kovuşturma aşamasında yargılayan mahkeme) veya infaz savcısı, ilgili koşulları değerlendirerek elektronik izleme tedbiri verilmesine hükmeder.
2. Teknik Ekipman Temini: Adalet Bakanlığı Denetimli Serbestlik Daire Başkanlığı veya ilgili müdürlük, kişiye uygun kelepçeyi temin eder.
3. Takip Merkezi Entegrasyonu: Kelepçe takılıp aktif hâle getirildikten sonra, kişinin verileri anlık veya periyodik olarak elektronik izleme merkezine (genellikle Emniyet veya Bakanlık bünyesinde) aktarılır.
4. Yükümlülüklerin Bildirilmesi: Kişiye, hangi bölgede bulunabileceği veya hangi saatlerde evde olması gerektiği, mağdurdan ne kadar uzak durması gerektiği gibi talimatlar tebliğ edilir.
5. İhlal Durumları: Kişi, belirlenmiş kuralları ihlal ettiğinde sistem uyarı verir. Kolluk görevlileri derhal harekete geçerek ya uyarı ya da yakalama işlemi yapabilir.

7. ELEKTRONİK KELEPÇE UYGULAMASININ AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI

7.1. Avantajları

• Topluma Uyum: Kişinin cezaevine girmeden sosyal hayatına (kısıtlı da olsa) devam etmesi sağlanır.
• Ekonomik Etki: Devlet açısından, cezaevi masraflarının azalması ve kolluk kuvvetlerinin yükünün hafiflemesi söz konusu olabilir.
• Etkin Denetim: Konum takibiyle, failin mağdura yaklaşması veya kaçma girişimi hızlıca tespit edilebilir.
• Aile Bütünlüğünün Korunması: Suçlu veya şüpheli konutunda kalabildiği için aile düzenine bir dereceye kadar devam edebilir.

7.2. Dezavantajları

• Teknolojik Arızalar: Kelepçenin veya takip sisteminin teknik sorunları, yanlış alarmlara veya denetimde aksamalara yol açabilir.
• Mahremiyet İhlali Riski: Konum ve kişisel verilerin sürekli izlenmesi, özel hayatın gizliliğini tartışmaya açar.
• Psikolojik Etkiler: Kelepçe taşıyan kişi, toplum içinde damgalanma hissi yaşayabilir.
• Altyapı Maliyeti: Cihazın temini, takibi ve personel eğitimi devlet için ciddi bir bütçe gerektirebilir.

8. ELEKTRONİK KELEPÇE UYGULAMASINDA SIK KARŞILAŞILAN SORUNLAR

• Karar Verme Sürecinde Standart Eksikliği: Her hâkimin veya savcının yaklaşımı farklı olabildiğinden, elektronik kelepçe uygulaması bazı yerlerde yaygınken başka yerlerde nadiren kullanılır.
• Takip Sistemi Arızaları: Altyapı problemleri ya da GPS sinyalinin zayıf olduğu bölgelerde takip sistemleri hatalı konum bilgisi verebilir.
• Kontrol İhlalleri: Kişinin kasten kelepçeyi çıkarmaya veya sinyali engellemeye yönelik girişimleri, güvenlik açıklarına neden olabilir.
• İhlalde Uygulanacak Yaptırımlar: Mevzuatta yazmasına rağmen, pratikte yaptırımın ne kadar hızlı uygulandığı, hangi ölçüde caydırıcı olduğu değişkenlik gösterebilir.

9. MEVZUATTA VE UYGULAMADA ÖNGÖRÜLEN GELİŞMELER

Adalet Bakanlığı, elektronik kelepçe uygulamasını daha yaygın ve etkin hâle getirmek amacıyla çeşitli projeler yürütmektedir. Teknolojik altyapının geliştirilmesi, görevli personelin eğitimi ve mevzuat düzenlemelerinin yenilenmesi bu projelerin başında gelir.

Ayrıca kadına karşı şiddet vakalarında (6284 sayılı Kanun uyarınca) elektronik kelepçenin kapsamının genişletilmesi planlanmaktadır. Bu sayede mağdurun daha etkili korunması, failin mağdura yaklaşmasının daha hızlı engellenmesi hedeflenir.

10. SONA ERMESİ VE KALDIRILMASI

Elektronik kelepçe uygulaması, bir cezanın veya tedbirin süresi dolduğunda ya da hâkimin/savcının kararıyla kaldırılabilir. Örneğin:

1. Adli Kontrol Süresinin Bitimi: Yargılama sonuçlanmış veya adli kontrol altında beklenen süre tamamlanmışsa.
2. Mahkeme Kararıyla Beraat veya Farklı Tedbir Uygulaması: Suçlamalar düşmüş veya dava beraatle sonuçlanmışsa.
3. Denetimli Serbestlik Süresi Bittiğinde: Kişinin yükümlülüklerini eksiksiz yerine getirdiği anlaşılırsa.
4. Hükümlünün Koşullu Salıverilmesi: Cezaevinde geçen sürenin yeterli bulunması ve infazın farklı bir aşamaya geçmesi durumunda.

Uygulamanın erken sonlandırılabilmesi için, kelepçe takılan kişinin kurallara tam uyum gösterdiği veya artık bir risk teşkil etmediğinin ilgili raporlarla, kolluk denetimleriyle kanıtlanması gerekir.

11. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Elektronik kelepçe, modern ceza adaleti sistemlerinde suçluyla mücadele ve mağduru koruma anlamında etkili bir araç olarak kabul edilmektedir. Türkiye’de de hem adli kontrol hem denetimli serbestlik hem de 6284 sayılı Kanun kapsamındaki mağdur koruma tedbirleri çerçevesinde uygulanmaktadır. Doğru bir şekilde kullanıldığında, kişinin topluma yeniden kazandırılması, mağdurun korunması ve kamu kaynaklarının verimli kullanılması hedeflerine büyük katkı sunar.

Bununla birlikte, elektronik kelepçenin hukuka uygun, ölçülü ve amaca hizmet edecek şekilde tatbik edilmesi önemlidir. Yapılacak düzenlemelerde, kişisel verilerin korunması, hatalı alarm veya teknolojik arıza risklerinin önlenmesi ve uygulama birliğinin sağlanması gibi konulara özen gösterilmelidir.

Elektronik kelepçe, her ne kadar cezaevine göre daha insanî bir alternatif gibi görülse de, kişinin özel hayatının izlenmesi söz konusu olduğu için temel hak ve özgürlüklere uyumu daima ön planda tutulmalıdır. Adil, şeffaf ve etkin bir denetimle, toplumsal barışın güçlenmesine katkı yapabilecek önemli bir koruma tedbiri olarak işlevini sürdürmektedir.

Kaynakça / İlgili Mevzuat

• 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK)
• 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun
• 5402 sayılı Denetimli Serbestlik Hizmetleri Kanunu
• 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesi Hakkında Kanun
• Adli Kontrol Yönetmelikleri ve Denetimli Serbestlik Yönetmelikleri
• Uluslararası Uygulama Raporları ve Avrupa Konseyi Tavsiyeleri