MUNZAM ZARAR NEDİR?

Türk Borçlar Kanunu’nun 122. maddesi (eski 105. madde) “aşkın zarar” ya da “munzam zarar” kavramını düzenleyerek, borçlunun temerrüde düşmesi sonucunda alacaklının uğradığı, temerrüt faizi ile karşılanamayan zararın giderilmesini öngörür. Maddenin metni şu şekildedir:

MADDE 122 – Alacaklı, temerrüt faizini aşan bir zarara uğramış olursa, borçlu kendisinin hiçbir kusuru bulunmadığını ispat etmedikçe, bu zararı da gidermekle yükümlüdür. Temerrüt faizini aşan zarar miktarı görülmekte olan davada belirlenebiliyorsa, davacının istemi üzerine hâkim, esas hakkında karar verirken bu zararın miktarına da hükmeder.

Bu düzenleme, borçlunun geç ödeme durumunda ortaya çıkan ek zararın tazminini amaçlamakta; ancak, zararın miktarı, ispatı ve borçlunun kusurunun varlığı gibi hususlar uygulamada çeşitli tartışmalara ve farklı içtihatlara yol açmıştır.

Hukuki Dayanak ve Kavramsal Çerçeve

Temerrüt Faizi ve Aşkın Zarar İlişkisi

Temerrüt faizi, borçlunun borcunu zamanında ödememesi sonucunda kendiliğinden işlemiş olan ve alacaklının mağduriyetini bir ölçüde gideren karşılıksız bir tazminat unsuru olarak kabul edilir. Ancak, yüksek enflasyon, döviz kurlarındaki dalgalanma ya da ekonomik belirsizlik gibi dışsal faktörler, borçlunun geç ödemesi nedeniyle alacaklının uğradığı zararın temerrüt faiziyle tam olarak karşılanamamasına neden olabilir. İşte bu durumda, kanun koyucu temerrüt faizini aşan zarar yani aşkın zararı tazmin ettirmeyi öngörmüştür.

Hukuki Şartlar ve İspat Yükümlülüğü

Aşkın zarar talebinin ortaya çıkabilmesi için belirli şartların birlikte bulunması gerekir:

1. Para Borcunun Varlığı ve Temerrüt Durumu:
   Aşkın zarar talebi ancak para borçlarında gündeme gelebilir. Borçlunun, asıl borcu ödemede temerrüde düşmüş olması şarttır.
2. Faizle Karşılanamayan Zararın Meydana Gelmesi:
   Alacaklının mağduriyetinin temerrüt faizi ile giderilemeyecek düzeyde ek bir zarar oluşmuş olması gerekmektedir. Bu zarar, borçlunun geç ödeme süresi boyunca paranın değer kaybı, alım gücündeki azalma gibi ekonomik etkenlerden kaynaklanır.
3. Borçlunun Kusurunun Varsayılması:
   TBK m.122’ye göre; borçlu, temerrüde düşmesinde kusursuz olduğunu ispat edemedikçe, aşkın zararın tazmininden sorumlu tutulur. Bu husus, alacaklının ek zarar iddiasında bulunurken borçlunun kusursuzluğunu ispatlama yükümlülüğünün olmadığı, aksine borçlunun kusurunun kanıtlanması halinde sorumluluğunun doğacağı anlamına gelir.
4. Nedensellik ve Illiyet Bağının Mevcudiyeti:
   Alacaklının uğradığı zarar ile borçlunun temerrüdü arasında doğrudan bir illiyet bağı bulunmalıdır. Sadece ekonomik verilerin varlığı, soyut iddialarla yetinmek yerine, somut vakıaların ispatı gerekmektedir.
5. Zararın Talep Edilmesi:
   Aşkın zararın tazmini, alacaklının bu zararı mahkemeye talep etmesiyle gündeme gelir. Mahkeme, davacının isteği doğrultusunda zararın miktarına hükmedebilmek için, söz konusu zarar unsurlarını ayrıntılı biçimde değerlendirmelidir.

Uygulamadaki Zorluklar ve Tartışmalar

İspat Yükümlülüğünün Somut veya Soyut Yöntemle Karşılanması

Uygulamada, aşkın zarar iddiasında bulunan alacaklının, zararın oluştuğunu ve temerrüt faizi ile giderilemediğini ispatlaması beklenir. Eskiden Yargıtay’ın birçok kararı, alacaklının zararı somut delillerle ispat etmesi gerektiğini savunurken, son yıllarda Anayasa Mahkemesi’nin mülkiyet hakkını koruyucu yaklaşımı çerçevesinde, soyut delil yönteminin de yeterli olabileceği görüşü benimsenmeye başlanmıştır.
Örneğin, bazı Yargıtay daireleri; yıllık enflasyon oranı, döviz kurlarındaki değişiklikler ve resmi istatistik verileri gibi nesnel göstergelerin, alacaklının zarara uğradığını kanıtlamada yeterli olabileceğini ifade etmektedir. Ancak bu yaklaşım eleştirilmekte; çünkü, yalnızca genel ekonomik verilerin sunulması, davacının mağduriyetine özgü somut vakaların izahını vermemektedir.

Ekonomik Koşulların Hukuki Değerlendirmeye Etkisi

Ülkemizde süregelen yüksek enflasyon, döviz kuru dalgalanmaları ve bankacılık faizlerinin yükselmesi, alacaklının parasının değerinde ciddi düşüşlere neden olmaktadır. Bu ekonomik gerçekler, aşkın zarar iddiasının gündeme gelmesinde önemli rol oynar. Alacaklı, zamanında ödemeyi almış olsaydı, parasını daha verimli değerlendirebileceği, yatırım yapabileceği veya vadeli mevduata yatırabileceği gerçeği üzerinden zararını hesaplamakta; fakat, temerrüt sonucu bu fırsatı yakalayamaması, ek zarara yol açar.

Emsal Kararlar ve Uygulama Örnekleri

Birçok emsal Yargıtay kararı, aşkın zarar konusundaki uygulamayı detaylandırmıştır. Örneğin:

• Yargıtay 19. Hukuk Dairesi Kararları:
  Bu daire, borçlunun temerrüde düşmesi ile alacaklının zararının, yıllık enflasyon artış oranı, döviz kurları ve diğer ekonomik veriler ışığında hesaplanması gerektiğine vurgu yapmıştır.
• Yargıtay 15. Hukuk Dairesi Kararları:
  Gelişen ekonomik koşullar çerçevesinde, alacaklının zararı somut delillerle ortaya koyması gerektiği, ancak enflasyon verilerinin getirdiği otomatik artışların da dikkate alınması gerektiği yönünde kararlar vermiştir.
• Bölge Adliye Mahkemelerinin Yaklaşımları:
  Özellikle sepet formülü uygulamasıyla, borçlunun temerrüdünden itibaren gerçekleşen ekonomik kayıpların belirlenmesi, ilgili resmi kurum verilerinin bilirkişi raporlarıyla desteklenmesi gerekliliği sıkça vurgulanmaktadır.

Bu emsal kararlar, her ne kadar aralarında farklılıklar gösterse de temel olarak alacaklının, temerrüt faizi ile giderilemeyen zararını ispat etme yükümlülüğünün bulunduğunu ortaya koymaktadır.

Eleştiriler ve Tartışmalar

Aşkın zarar uygulamasında, somut delillerin aranması gerektiği yönündeki katı yorum, alacaklı tarafında ağır bir ispat yükü oluşturduğu için eleştirilmiştir.
Anayasa Mahkemesi’nin verdiği bazı bireysel başvuru kararları, alacaklının mülkiyet hakkının korunması gerekçesiyle, soyut ekonomik göstergeler üzerinden zarar iddiasının kabul edilebileceğini öne sürmüştür. Buna karşılık, bazı Yargıtay daireleri hâlâ somut delil talebinin devam etmesi gerektiğini savunmakta; bu çelişki, uygulamada belirsizliklere yol açmaktadır.
Ayrıca, zamanaşımı sürelerinin nasıl işleyeceği, zarar hesaplamasında hangi unsurların ne şekilde dikkate alınacağı ve faizle karşılanamayan zararın tespitinde hangi metodolojinin kullanılacağı konularında da akademik ve uygulamadaki tartışmalar sürmektedir.

Sonuç

Türk Borçlar Kanunu’nun 122. maddesi kapsamında düzenlenen aşkın zarar, borçlunun temerrüdü sonucunda alacaklının uğradığı, temerrüt faizi ile tam olarak giderilemeyen zararların tazminini amaçlayan önemli bir koruyucu mekanizmadır.

• Bu düzenlemede, alacaklının zararının ispat yükümlülüğü; borçlunun kusurunun varsayılması, ekonomik verilerin somut vakalarla desteklenmesi, illiyet bağı ve zarar talebinin mahkemeye sunulması gibi şartlar öne çıkmaktadır.
• Uygulamadaki tartışmalar, özellikle yüksek enflasyon ve ekonomik dalgalanmaların zarar tespiti üzerindeki etkisini nasıl yorumlanacağı konusunda farklı içtihatlara yol açmış, somut ve soyut ispat yöntemlerinin yeterliliği konusunda görüş ayrılıklarına neden olmuştur.
• Emsal kararlar, alacaklının zararını belirlerken sepet formülü, resmi ekonomik veriler ve bilirkişi raporlarının önemini vurgulamakta; ancak, mahkemelerin değerlendirme sürecinde adil bir denge kurması gerektiği her daim altı çizilmelidir.

Sonuç olarak, aşkın zarar konusu, hem teorik hem de uygulama açısından güncel ekonomik gerçeklerle sıkı sıkıya bağlantılı dinamik bir alandır. Hukuk sisteminde taraflar arasındaki dengeyi sağlamak ve alacaklının mülkiyet hakkını korumak amacıyla, mahkemelerin somut olayın özelliklerini dikkate alarak esnek ve adil bir yorum getirmesi büyük önem taşımaktadır.