Menfi Tespit Davası

I. Giriş

Menfi tespit davası, borçlu tarafın, hakkında icra takibi yapılması ya da yapılma tehdidi altında bulunması nedeniyle, maddi hukuk açısından borçlu olmadığının mahkeme kararı ile tespitini sağlamayı amaçlayan bir tespit davasıdır. Bu dava türü, borç ilişkisinin, senedin, sözleşmenin ya da diğer hukuki ilişkinin varlığına dair iddiaların tartışıldığı durumlarda, belirsizliğin giderilmesi ve gelecekteki uyuşmazlıkların önüne geçilmesi bakımından son derece önemlidir. Özellikle, İcra ve İflas Kanunu’nun 72. maddesiyle düzenlenen menfi tespit davası; icra takibi öncesi veya sonrası açılabilmekte, geçici tedbir talepleri ve teminat yükümlülükleri gibi uygulamaya özgü mekanizmalar içermektedir.

II. Hukuki Dayanaklar ve Temel Prensipler

1. Genel Tespit Davaları: HMK Yaklaşımı

HMK’nın 106. maddesi, tespit davaları aracılığıyla mahkemeden bir hakkın veya hukuki ilişkinin varlığının ya da yokluğunun belirlenmesini talep etme imkânı tanır. Menfi tespit davası, bu genel çerçeve içinde, “yokluk” yönüne odaklanarak borçlu olmadığının kesinleşmesini sağlar. Davacının, dava açma aşamasında korunmaya değer güncel bir hukuki yararı bulunmalıdır (HMK m.106/2).

2. İcra ve İflas Kanunu Çerçevesi

2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu’nun 72. maddesi, menfi tespit davalarını özel olarak düzenler. Bu maddeye göre:

• Borçlu, hem icra takibinden önce hem de sonrasında, kendisinden alacaklı tarafından ileri sürülen borç ilişkisinin bulunmadığını ispat etmek amacıyla dava açabilir.
• İcra takibinden önce açılan davada, alacağın en az %15’i tutarında teminat gösterilmesi koşuluyla mahkeme ihtiyati tedbir kararı vererek, henüz başlatılmamış veya başlatılması beklenen icra takibinin durdurulmasını sağlayabilir.
• İcra takibinden sonra açılan davalarda ise ihtiyati tedbir yoluyla takibin otomatik olarak durdurulması mümkün olmayıp; ancak borçlunun teminat göstererek, icra veznesine yatırılan paranın alacaklıya aktarılmasının engellenmesi talep edilebilir.

Bu düzenleme, menfi tespit davasının hem usul hem de maddi hukuk yönünün, icra iflas hukukunun dinamiklerine uyumlu olarak uygulanmasını amaçlamaktadır.

III. Yetkili ve Görevli Mahkeme

Menfi tespit davasının hangi mahkemede açılacağı, davanın açıldığı aşama, dava konusu alacağın niteliği ve tarafların sıfatına göre farklılık gösterir:

1. Görevli Mahkeme

• Genel Görev: Menfi tespit davaları, HMK’nın genel düzenlemeleri uyarınca asliye hukuk mahkemelerinde görülür. Davanın içeriğine bağlı olarak, iş, ticaret, kira veya tüketici konularında açılan davalarda ilgili özel mahkemeler (örneğin, İş Mahkemesi, Asliye Ticaret Mahkemesi, Sulh Hukuk Mahkemesi veya Tüketici Mahkemesi) görevli olabilir.
• Dava Konusu Alacağın Niteliği:
  • Kira, Kat Mülkiyeti veya benzeri konularda açılan menfi tespit davalarında Sulh Hukuk Mahkemeleri,
  • Ticari alacaklar için ise Asliye Ticaret Mahkemeleri,
  • Diğer genel alacaklar için Asliye Hukuk Mahkemeleri görevli olur.

2. Yetkili Mahkeme

• İcra Takibinden Önce Açılan Davalarda:
  Yetkili mahkeme, genel yetki kuralları gereğince davalının (alacaklının) dava açıldığı tarihteki yerleşim yeri mahkemesi olarak belirlenir. Bu durumda, borçlu, henüz icra takibi başlatılmadan önce dava açarak, karşı tarafın icra takibi yapma olasılığına karşı korunma imkânı elde eder.
• İcra Takibinden Sonra Açılan Davalarda:
  İcra takibinin yapıldığı yer mahkemesi yetkili sayılır. Ancak, borçlu seçimlik hak kullanarak davalı alacaklının yerleşim yeri mahkemesinde de dava açabilir. Bu durum, menfi tespit davasının esnek yetki düzenlemesinin, icra iflas hukukunun dinamikleriyle uyumlu hale getirilmesi amacını taşır.

Yargıtay içtihatları, menfi tespit davalarında yetki hususunun kamu düzenine ilişkin olmadığını, bu nedenle mahkemenin veya icra dairesinin yetkisini resen dikkate almadığını vurgulamaktadır.

IV. İcra Takibi ve Menfi Tespit Davası Süreçleri

Menfi tespit davası açılma zamanına göre iki ana aşamada ele alınır:

1. İcra Takibinden Önce Açılan Menfi Tespit Davası

• Amaç: Borçlu, henüz icra takibi başlatılmadan önce, gelecekte başlatılabilecek icra takibine karşı kendisini korumak amacıyla dava açar.
• Uygulama:
  • Borçlu, alacaklının elindeki senet veya belgeler gibi itiraz konusu delillere dayanarak, borç ilişkisinin mevcut olmadığını ileri sürer.
  • Teminat yükümlülüğü: İcra takibi başlatılmadan önce açılan davada, alacağın en az %15’i tutarında teminat gösterilmesi şartıyla mahkemeden ihtiyati tedbir talebiyle icra takibinin durdurulması istenebilir.

2. İcra Takibinden Sonra Açılan Menfi Tespit Davası

• Amaç: Borçlu, icra takibi başladıktan sonra, kendisinin borçlu olmadığını ispat etmek için dava açar.
• Uygulama:
  • Bu durumda icra takibi otomatik olarak durmaz; haciz, satış gibi işlemler devam edebilir.
  • Ancak, borçlu, alacağın en az %15’ini teminat göstererek, mahkemeden icra veznesinde yatırılan paranın alacaklıya aktarılmasının engellenmesi için ihtiyati tedbir talep edebilir.
  • Eğer menfi tespit davası açılması sırasında ödeme yapılırsa, dava kendiliğinden istirdat (geri alma) davasına dönüşebilir.

V. İspat Yükü ve Delil Sunumu

Menfi tespit davalarında ispat yükü, davacının (borçlunun) iddiasının niteliğine bağlı olarak değişiklik gösterir:

• Borç İlişkisini İnkâr: Eğer borçlu, davalı alacaklının iddia ettiği hukuki ilişkinin hiç doğmadığını ileri sürerse, ispat yükü alacaklı taraf üzerinde kalır. Çünkü varlığını iddia eden taraf, bu durumu ispatlamakla yükümlüdür.
• Hukuki Sebepler: Örneğin, senedin hata, hile, ikrah veya ayırt etme gücünden yoksunluk nedeniyle geçersiz olduğunu ileri süren borçlu, bu iddialarını destekleyecek belgeler, bilirkişi raporları veya tanık beyanlarıyla destek vermek zorundadır.
• Delil Çeşitliliği: Mahkeme, delillerin ağırlığına göre tanık dinlemesi, bilirkişi incelemesi, keşif ve yemin gibi yöntemlere başvurur. Ancak senetle ispat gerektiren durumlarda, HMK’nın ilgili hükümleri uyarınca kesin delil sunulması esastır.

VI. Teminat ve İhtiyati Tedbir Uygulamaları

Teminat gösterimi, menfi tespit davasının açılma zamanına göre farklı şekilde uygulanır:

1. İcra Takibinden Önce Açılan Davada Teminat

• Borçlu, alacağın %15’inden az olmamak üzere teminat gösterdiğinde, mahkeme ihtiyati tedbir kararı ile henüz başlamamış ya da başlatılması beklenen icra takibinin durdurulmasını sağlayabilir.
• Bu durumda, alacaklıya ait icra takibi faaliyeti, dava sonuçlanıncaya kadar durdurulur.

2. İcra Takibinden Sonra Açılan Davada Teminat

• İcra takibi başladıktan sonra açılan menfi tespit davalarında, ihtiyati tedbir yoluyla takibin durdurulması mümkün değildir.
• Ancak, borçlu, alacağın %15’lik kısmı oranında teminat göstererek, icra veznesine yatırılan paranın alacaklıya aktarılmasını engelleyebilir. Böylece ödeme işlemi dava sonuna kadar bekletilir.
• Eğer dava kaybedilirse, borçlunun gecikmeden doğan zararları teminattan karşılanır.

VII. Sonuç ve Uygulamadaki Yansımalar

Menfi tespit davası, borçlu açısından çok önemli bir araç olup, icra takibi tehdidine karşı korunma sağlamak için kullanılır. Davanın sonuçlanması, iki ana senaryoya göre belirlenir:

1. Davanın Borçlu Lehine Sonuçlanması

• Mahkeme Kararı: Borçlu olmadığının tespit edilmesiyle, ilgili icra takibi durur.
• İcra İşlemleri: Takip halindeki haciz ve satış işlemleri iptal edilir; malların üzerinde uygulanan hacizler kaldırılır, satılan malların bedeli borçluya iade edilir.
• Kötüniyet Tazminatı: Eğer icra takibi haksız ve kötü niyetli olarak yürütülmüşse, mahkeme borçlunun uğradığı zararın, takip konusu alacağın en az %20’si oranında tazminata hükmedilmesini sağlayabilir.
• İstirdat Davası: Davanın seyrinde ödeme yapıldıysa ve menfi tespit davası sonucunda borcun olmadığı kesinleşirse, borçlu istirdat davası kapsamında ödediği paranın geri alınması talebinde bulunabilir.

2. Davanın Alacaklı Lehine Sonuçlanması

• Mahkeme Kararı: Borçlu olmadığı iddiası reddedilirse, borç ilişkisinin varlığı kesin hükümle tespit edilir.
• İcra Takibi: Açılmış olan icra takibi devam eder; daha önce alınmış olan ihtiyati tedbir kararı kalkar.
• Tazminat Yükümlülüğü: Davacı (borçlu), kötü niyetli hareketleri nedeniyle borçlu olduğu tespit edilmişse, alacaklı lehine tazminat ödemek zorunda kalabilir. Bu tazminat, genellikle takip konusu alacağın en az %20’si oranında belirlenir.
• Masraflar: Yargılama giderleri ve diğer masraflar, davanın reddine bağlı olarak borçlu üzerinde bırakılır.

VIII. Uygulamada Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar ve Öneriler

• Somut Olay Analizi: Menfi tespit davası açmadan önce, icra takibi ile ilişkili belgeler, senetler ve diğer deliller detaylıca incelenmelidir.
• Hukuki Yarara Dikkat: Davanın açılabilmesi için borçlunun korunmaya değer bir hukuki yarara sahip olduğunun iyi belgelenmesi gerekmektedir.
• Teminat ve İhtiyati Tedbir: İcra takibinden önce açılan davalarda teminat gösterimi ve ihtiyati tedbir kararı, sürecin en kritik aşamalarındandır. Teminat miktarının ve gösterecek delillerin eksiksiz hazırlanması büyük önem taşır.
• Avukat Desteği: Menfi tespit davası, teknik detayları ve usul karmaşıklığı nedeniyle nitelikli hukukçular tarafından takip edilmelidir. Deneyimli bir icra avukatından alınacak danışmanlık, hak kaybını önleyici nitelikte olacaktır.
• İstirdat Davasına Dönüş: Ödeme yapılması durumunda, menfi tespit davasının kendiliğinden istirdat davasına dönüşebileceği göz önünde bulundurularak, ödeme ve teminat yönetimi dikkatlice planlanmalıdır.

Sonuç

Menfi tespit davası, borçlu tarafın, kendisine karşı icra takibi yapılması tehdidine karşı kendisini korumak amacıyla açtığı, borç ilişkisinin yokluğunu mahkeme kararı ile tespit ettiren özel bir dava türüdür. Hem icra takibinden önce hem de sonrasında açılabilen bu dava, ilgili teminat gösterimleri, ihtiyati tedbir talepleri, ispat yükü ve yetkili/görevli mahkeme kuralları bakımından uygulamada önemli farklılıklar taşımaktadır.

Hukuki yararın, teminat ve ihtiyati tedbir uygulamalarının doğru biçimde belirlenmesi; davanın usul ve esas yönünün eksiksiz titizlikle hazırlanması, menfi tespit davasının başarılı bir şekilde sonuçlanmasında belirleyici rol oynar. Bu bağlamda, söz konusu davaların, 6100 sayılı HMK ve 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu çerçevesinde titizlikle değerlendirilmesi, ilgili içtihatların takip edilmesi ve somut olayın gerektirdiği stratejinin oluşturulması büyük önem taşır.

Sonuç olarak, menfi tespit davası; icra iflas hukukunun dinamikleri içinde borçlulara önemli bir koruma aracı sunarken, hukuki süreçlerin her aşamasında doğru yöntemlerin uygulanması, hatalı delil sunumları veya usul ihlallerinin önlenmesi ile gelecekteki uyuşmazlıkların minimize edilmesine katkı sağlar.